مسئولیت انسان‌بودن در مکتب امام جواد (ع)

نه جبر و نه اختیار، بلکه در میانه این دو قرار داریم. همان که امام علی (ع) می‌فرماید: «امر بین الامرین.» در میانه این دو امر است که «مسئولیت» معنا پیدا می‌کند، چه اینکه خداوند همه ما را «مسئول» آفریده است و همین هم وجه تمایز ما با دیگر مخلوقات است. از این منظر ما در برابر کاری که «انجام می‌دهیم» مسئولیم و حتی بالاتر از آن، در برابر کار‌هایی که «انجام نمی‌دهیم» نیز مسئولیم؛ یعنی هم در برابر هر کاری که نباید انجام شود و از ما سر می‌زند و هم در برابر کار‌هایی که باید انجام می‌دادیم، اما از زیر بار آن شانه خالی کرده ایم، مسئولیم و هم در آن دنیا از ما پرسش خواهد شد و به حساب وکتاب کشیده خواهیم شد و هم نتایج آن را در همین دنیا با همه وجود لمس خواهیم کرد.

این سخن صریح امام جواد (ع) است: «هرکه کار زشتى را تحسین و تأیید کند، در عقاب آن شریک است.» پس باید مراقب «همه» امور باشیم؛ چه فعل یا ترک فعل ما گاه منجر به تأیید ماجرایی می‌شود که از حق بهره‌ای ندارد و ما در گناه آن شریک می‌شویم. اینکه ما نمی‌دانستیم یا در تبعیت از این و آن به آن راه رفتیم هم چاره کار نیست که باز سخن امام جواد (ع) راه را بر غفلت و حتی تغافل می‌بندد: «هرکس بدون تفکر و اطمینان نسبت به جوانب (هر کارى، فرمانى، حرکتى و...) مطیع و پذیراى آن شود، خود را در معرض سقوط قرار داده است و نتیجه اى به جز خشم و عصبانیت نخواهد گرفت.» بله، ما مسئولیم، پس باید بر مدار امامت و ولایت راه به نور بریم که رفتن به سمت تاریکی، آگاهانه یا ناآگاهانه، ما را به تاریکی و ضلالت و گمراهی می‌اندازد. در تاریکی هم بیم افتادن به چاه و چاله فراوان است. انسان مؤمن نیز نباید خود را در معرض خطر قرار دهد و به راهی پا بگذارد که به سویی غیر از قبله رستگاری باشد.

من معتقدم اگر افراد فقط همین کلام امام جواد (ع) را به رفتار در می‌آوردند که «از همراهی و رفاقت با آدم شرور بپرهیز، زیرا او مانند شمشیر برهنه است که ظاهرش نیکو و اثرش زشت است»، شاهد این همه جرم و جنایت و پرونده‌های قضایی نبودیم و نمی‌شنیدیم از مجرمان گرفتار که «امان از دوست ناباب!»، اما این امان خواهی حتی اگر صادقانه هم باشد، در آن قضیه دردی دوا نمی‌کند، بلکه پاسخ می‌گیرد که کاش سخن امام (ع) را درس زندگی می‌کردید و «باب‌دوستی» را به روی افراد ناباب باز نمی‌کردید، اما آن افسوس و این تذکار باعث رهایی نمی‌شود، حال آنکه خدا ما را آزاد و رها آفریده است و باید در طریق هدایت، راه به آزادی بریم. طرفه اینکه ما هادیانی، چون امام جواد (ع) داریم. شکر نعمتی چنین بزرگ، پیمودن راه بزرگی و بزرگ شدن و رسیدن به حقیقت است؛ همان که به تعبیر روشن امام جواد (ع): «بنده اى حقیقت ایمان را نمى یابد مگر آنکه دین و احکام الهى را در همه جهات بر تمایلات و هواهاى نفسانى خود مقدم دارد.»