گذری بر تاریخ آیین‌های آغاز محرم در مشهد قدیم

هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ ۱۳۸۳ سال از محرم سال ۶۱ هجری قمری می‌گذرد و شهر هر سال کوچه به کوچه و دیوار به دیوار سیاه پوش می‌شود تا هرمحرم صدای خونین «هل من ناصرینصرنی» در گوش زمانه زمزمه شود و زمین «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» باشد.

بنا بر مکتوبات تاریخی آیین‌های عزاداری شهیدان دشت نینوا، در ایران، نخستین بار در دوران زمامداری آل بویه باب شده است و پس از آن اهالی این سرزمین، محرم هر سال در سوگ حسین (ع) و یارانش به عزاداری و سوگواری می‌پردازند، آن چنان که روایت است معزالدوله دیلمی دستور می‌دهد روز عاشورا همه بازار‌ها تعطیل شود و مردم در بیرون از منازل عزاداری کنند و گویا از همین دوران بوده است که دسته‌های عزاداری به طور رسمی در خیابان‌ها با مرثیه خوانی و مقتل خوانی عزاداری کرده اند. این آداب در مشهد هم زمان با آغاز ماه عزاداری سرور شهیدان بهشت، با آیین‌های دیگری نیز همراه بوده که سطر‌های بعدی، گذری بر آن هاست.

گرداندن پرچم در کوچه‌ها

آغاز محرم برای مشهدی که هر ساله در این روزگار پذیرای هزاران زائر عزادار بوده و هست، آنچنان اهمیت داشته که آمدنش را با آداب و آیین ویژه‌ای اطلاع رسانی کنند.
روایت‌های تاریخی گواهی می‌دهند، در روزگاری که رسانه و حتی تقویم‌های چاپی امروزی وجود نداشته است، صبح خروس خوانی که تقویم قمری به نخستین روز محرم می‌رسیده است، بزرگ یا عالم شهر، پرچم سبز یا سیاهی به دست جوانی خوش صدا می‌داده تا او در کوچه‌های قریه سناباد (مشهد قدیم) بچرخد و آمدن محرم را با فریاد زدن این جمله اعلام کند: «هر که دارد هوس کرب و بلا بسم الله» او سپس با گفتن «العزا... العزالله» بر سینه می‌زده و با آهنگی حزین چنین می‌خوانده است:
«محرم آمد و آمد محرم
زمین و آسمان بگرفته ماتم
محرم آمد و دل‌ها حزین است
محرم آمد و دل‌ها غمین است.»

کیسه گردانی و جمع آوری هزینه عزاداری محرم

پس از اعلام شروع ماه عزا رسم بوده که عده‌ای جوان با کیسه‌ای که در گردن آویخته بودند، میان بازارچه می‌گشتند و هزینه‌های مراسم عزاداری را قبل از شروع محرم از بین کسبه و عامه مردم جمع می‌کردند. البته ناگفته نماند هیئت‌های عزاداری مشهد بنا بر یک سنت قدیمی، جمعه ماه آخر ذی الحجه شروع به سیاه پوشی تکایا و حسینیه‌ها می‌کنند، اما آغاز محرم در مشهد با تعویض پرچم گنبد مطهر حضرت رضا (ع) رسمیت می‌پذیرد. در این آیین که شب آخر ماه ذی الحجه برگزار می‌شود و به آن «اذن عزا» می‌گویند، خدام، پرچم سبزرنگ گنبد طلایی آستان حضرت دوست را برداشته، جای آن پرچم سیاه نصب می‌کنند.

جمعی از خادمان بارگاه رضوی هم با قرائت ترجیع بند محتشم کاشانی (باز این چه شور است که در خلق عالم است) زائران این مکان مقدس را به شرکت در مراسم سوگواری دعوت می‌کنند که به آن «صلات گویی» گفته می‌شود. ناگفته نماند که از شب آخر ذی الحجه تا پایان صفر، این سیاه پوشی ادامه دارد و نقاره‌ها هم دیگر نمی‌نوازند. این آیین در تکایا و حسینیه‌ها هم برگزار و در آن پیش از شروع سیاه پوشی، روضه اول محرم خوانده می‌شود. حاضران پس از سوگواری، نصب پرچم و سیاه پوشی را آغاز می‌کنند.

آغاز روضه خوانی‌های شبانه

روضه خوانی، دیگر آیینی است که معمولا پس از آغاز محرم در تکایا، حسینیه ها، مساجد و حتی منازل بسیاری از مردم مشهد در طول ماه محرم برگزار می‌شود، اما در قدیم روضه‌های بزرگ و معروفی هم بوده اند که از عزاداران همه شهر پذیرایی می‌کرده اند که روضه «واعظ عیدگاهی» با یک قرن قدمت در کوچه عیدگاه، یکی از آن‌هاست. بسیاری از اهالی مشهد قدیم، لباس سیاه محرمشان را به قصد شرکت در روضه این خانه بر تن می‌کرده اند.

«روضه خاندان سیستانی» در محله چهارباغ، «روضه آقای شاه» در محله سرشور و «روضه شیخ محمدتقی بجنوردی» که مشهدی‌ها به آن «شیخ منتقی» می‌گویند در خیابان امام خمینی (ره) سه روضه قدیمی و معروف دیگر شهر هستند. صبح اول محرم و پس از برگزاری نماز صبح، عزاداری در این سه مکان شروع می‌شود و در هر سه منزل به جز خانه حاج شیخ مرتضی که تا ساعت ۹صبح مراسم دارند، روضه خوانی تا ظهر ادامه دارد.